अमेरिकी सेयर बजारमा लगानी गरेर पनि अमेरिकामा रहेकाहरुले फाईदा लिन सकिन्छ वा बिजनेशजस्तै सेयर बजार पनि लगानीको राम्रो क्षेत्र हो भन्दा धेरै अमेरिकाबासी नेपालीहरुले सेयर बजारको विषयमा जानकारी नै नभएको जिज्ञासा व्यक्त गर्नुभयो ।
पछिल्लो समय सेयर बजार (स्टक मार्केट) पनि लगानीको राम्रो क्षेत्रको रुपमा विश्वभर उदाईरहेको अवस्थामा यो बजारको विषयमा सामान्य जानकारीमात्र पाएमा पनि झिनो रकमबाट लगानीको प्रतिफलसँगै अनुभव पनि बटुल्न सकिन्छ भन्ने जानकारी पछि अमेरिकामा रहेका धेरै नेपालीहरुले लगानीको चासो राखेको पाइयो ।
विशेषगरी लगानी गर्ने तरिका र प्रविधि फरक भएपनि नेपाल र अमेरिकामा मात्र नभएर विश्वभर सेयर बजारको परिभाषा एउटै हो । अर्थात् तपाईले नेपालमा बसेर नेपाली सेयर बजारमा गरेपनि अमेरिका बसेर अमेरिकी सेयर बजारमा लगानी गर ेपनि त्यसको प्रकृति एउटै हो । सेयर (स्टक) बजारमा एकदमै नयाँ हुनुहुन्छ वा यो विषयमा यो भन्दा अगाडि सुन्नु नै भएको थिएन भने आउनुहोस् सेयर बजारको विषयमा यी सामान्य जानकारी लिउँ ।
सेयर के हो ?
तपाईहरुलाई जानकारी नै छ कुनै पनि ठूलो कम्पनी ज्ञसंञ्चालन गर्नको लागि सानो पुँजीले पुग्दैन । दुई चार जनाको पैसाले मात्रै पनि नपुग्न सक्छ । वा चलिरहेको कम्पनीलाई क्षमताबृद्धि (अपग्रेड) गर्नुपरो, कुनै नयाँ योजना ल्याउनुपरो त्यसको लागि पैसा पर्याप्त नहुन पनि सक्छ । उदाहरणको लागि तपाई हामी मिलेर एउटा ठूलो ग्यास स्टेशन खरिद गर्न वा निर्माण गर्न खोजेको आफूसँग भएको पैसाले छेउ पनि भेटेन साथीभाई छर–छिमेकीबाट पैसा उठाउनुपर्यो भने त्यसको एउटा मापदण्ड बनाईन्छ । र, स्टोरको पुजी र स्वामित्व पनि बाँडफाँड गरिन्छ ।
यसरी कम्पनीमा पैसा र स्वामित्वलाई धेरै इकाइमा विभाजन गरि लगानीकर्ताबाट पैसा उठाउने व्यवस्थित र आधिकारीक प्रक्रिया नै स्टक (सेयर) हो । कम्पनीको पुँजीको विभाजित इकाइको बनाईने दस्तावेज नै सेयर प्रमाण हो । कम्पनी सुरु गर्नेहरु र सञ्चालन भईसकेपछि सर्वसाधरणहरुसँग पैसा उठाईने सेयरको प्रकार फरक फरक हुनसक्छ । सेयरलाई नेपालीमा धितोपत्र पनि भनिन्छ । नेपालमा गत वर्षबाट मात्रै हटाईयो नत्र यो कागजमै हुन्थ्यो अमेरिकामा भने डिजिटल छ । निष्कर्षमा तपाईले सेयर लिनु भनेको त्यो कम्पनीको स्वामित्व लिनु हो । सानो वा ठूलो हिस्सा अनुसार कम्पनीको स्वामित्व धारण गर्नु नै सेयर खरिद गर्नु हो ।
सेयर बजार भनेको के हो ?
माथि दस्तावेजको बारेमा कुराकानी गरियो । यस्तो दस्तावेजको किनबेच हुन्छ । यो किनबेच हुने बजारलाई चाँही सेयर बजार भनिन्छ । (नेपालमा तरकारीको किनबेच हुने तरकारी बजार, अमेरिकामा ग्रोसरी स्टोर भनेजस्तै) बजार भनेपछि बजारमा कसरी किनबेच हुन्छ भन्ने त सबैलाई जानकारी नै छ ।
तपाईसँग भएको कम्पनीको दस्तावेज तपाईलाई बिक्री गर्न मन लाग्यो अझ अर्को अर्थमा तपाईलाई पैसाको आवश्यक पर्यो, कम्पनी मन परेन वा कम्पनीले धेरै नाफा गरेर निकै ठूलो मुल्यवान कम्पनी बन्यो र सेयरको माग ह्वात्तै बढेर भाउ निकै उच्च भयो नाफा खान मन लाग्यो वा अरु केही कारणले तपाईले आफूसंग भएको हिस्सा अरुलाई दिन मन लाग्यो भने यस्तो दस्तावेजको खरिद विक्री हुने बजार नै सेयर बजार हो ।
यस्तो खरिद विक्री गर्न सघाउने कम्पनीहरु छन् उदाहरणको लागि अमेरिकामा न्यूयोर्क स्टक एक्सचेन्जलगायतका छन् भने नेपालमा नेपाल स्टक एक्सचेन्ज । विभिन्न कम्पनीको तपाईहामी जस्तै सर्वसाधरणसँग भएको लगानी दस्तावेजको तथ्याङ्क यस्तो एक्सचेन्ज कम्पनीले राख्छन् । र, कारोबार समयमा सेयर कारोबार गराउँछन् । अमेरिकामा साताको पाँचदिन सोमबारदेखि शुक्रबारसम्म ९ः३० बजेविहानदेखि साँझ ४ बजेसम्म सेयर कारोबार हुन्छ ।
ब्रोकर भनेको के हो ?
नेपालमा स्टक ब्रोकर भनेको सुन्नुभएको होला जसलाई धितोपत्र व्यवसायी पनि भनिन्छ । ठेट नेपालीमा दलाल भनेको पनि सुन्नुभएकै होला । लगानीकर्ता र कम्पनीबीचको पुलको काम गर्ने निकायलाई ब्रोकर भनिन्छ । जस्तो तपाईले अमेरिकामा घर कन्दा सिधै किन्ने र बेच्नेले कारोबार गर्न नपाएको जस्तै सेयर बजारमा पनि मध्यस्तकर्ताको आवश्यकता पर्छ त्यो काम गर्ने निकाय स्टक ब्रोकर हो । अब त कुरो बुझ्नुभयो होला मध्यस्तकर्ताबिना तपाईले सीधै सेयरको कारोबार गर्न पाउनुहुने छैन ।
साधारण सेयर (आईपीओ) भनेको के हो ?
मानौं तपाईहरु केही व्यक्ति मिलेर कुनै एक कम्पनीको स्थापना गर्नुभयो तर पैसाले पुगेन भने निश्चित मापदण्डको आधारमा सर्वसाधरणबाट पैसा संकलन गर्न पाउनुहुने छ । यसरी सर्वसाधरणबाट पैसा संकलन गर्न पहिलोपटक जारी गरिने प्राथमिक सेयर साधारण नै सेयर हो । पहिलोपटक सार्वजनिक गरिने सेयर साधारण सेयर हो भने त्यसपछि कारोबार हुने सेयर दोस्रो बजारको सेयर हो ।
सेयरमा लगानी गर्ने वित्तिकै फाईदा हुन्छ ?
कुनै ज्ञारेन्टी हुँदैन । त्यसैले तपाईसँग जगेडा पैसा मात्रै सेयर बजारमा लगानी गर्नुहोस् । भनेको कम्तीमा छ महिना एक वर्षसम्म आवश्यक पर्दैन भन्ने लागेको पैसा मात्र सेयर बजारमा लगानी गर्ने हो । किनभने सेयर बजारमा गरेको लगानी आजको भोलि ह्वात्तै बढ्दैन यसको प्रतिफलको लागि केही समय कुनुपर्ने हुन्छ । ऋण लिएर सेयरमा लगानी गर्नुभएको हो भने थोरै फाईदा भएको बेलामा बेचिदिनु राम्रो हुन्छ तर ऋण लिएर सेयरमा लगानी गर्नु बुद्धिमानी होईन । कतिपय अवस्थामा कम्पनी घाटामा पनि जानसक्छ ।
सेयरमा लगानी गरेवापत सेयरधनीहरुले प्रत्यके वर्ष कम्पनीको वित्तीय कार्य सम्पादन वा मुनाफाको आधारमा लाभांश प्राप्त गर्ने गर्दछन् । कुनै पनि कम्पनीले गरेको व्यवसायबाट नाफा वा घाटा हुन्छ । आफुले गरेको लगानीको अनुपातमा उक्त घाटा वा नाफा दुवैको हिस्सेदार हुन मञ्जुर भई गरिएको लगानीको अंश सेयर हो त्यसैले तपाई कम्पनीको नाफाको मात्र होईन घाटाको पनि उत्तिकै हिस्सेदार हुनुहुने छ । मैले २० डलरमा किनेको अहिले ५ डलर भयो यो अन्याय भयो भनेर तपाईले कही कतै गुनासो गर्ने निकाय हुँदैन किनभने २० को ४० हुँदा पनि तपाईकै हो र ५ डलर हुँदा पनि ।
सुरक्षित हुन कसरी गर्ने लगानी ?
पहिला तपाईले सेयर किन्न लागेको (लगानी गर्न लागेको) कम्पनीको सम्पूर्ण विषयमा जानकारी लिनुहोस । वित्तीय, संस्थागत तथा बजार अवस्थासहित सम्पूर्ण बित्तीय अवस्था हेर्नुहोस । अमेरिकामा तीन तीन महिनामा कम्पनीहरुले वित्तीय विवरण प्रकाशित गर्छन् । नाफा घटेको, प्रति सेयर आम्दानी घटेको कम्पनीको सेयर खदि गर्नु अगाडी सोच्नुहोस् ।
अर्कोकुरा कुनै कम्पनीको सेयर एक्कासी उच्च विन्दुमा पुगेको छ भने पनि त्यो अवस्थामा सेयर नकिन्नुहोस किनभने संस्तोमा सेयर किनेकाहरुले बेचिरहेका हुन्छन् र माग भन्दा आपूर्ति धेरै भएपछि अर्थसास्त्रको सामान्य सिद्धान्तअनुसार नै मुल्यमा गिरावट आउँछ नै । सस्तोमा सेयर किनेर बसेकाहरुले भाऊ बढेको बेलामा बेच्छन् भन्ने कुरा सेयर बजारमा आफूले पनि गर्ने र अरुले पनि गर्छन् भन्ने विर्षन भएन ।
दिर्घकालीन सोच
आजको भोलि दोब्बर फाईदा हुन्छ भनेर हैन, कम्तिमा ६ महिना एक वर्षको लागि लगानी गर्नुहोस् । कारोबार गर्नेहरु थोरै मुल्य तलमाथि हुँदा पनि आत्तिएर सेयर बिक्री गरेको हुन्छन् । तर लगानीकर्ताको लागि एक दिनको कारोबारमा तलमाथि हुनु ठूलो कुरो होईन । उदाहरणको लागि मैले हालै करिब २५ डलर प्रतिसेयरमा किनेको रोकु टिभीको सेयर मुल्य घटेर १९ डलरमा बेच्दा त्यसको केही दिनमै मुल्य उकालो लागेर ५० भन्दा माथि पुग्यो । यसरी लगानीसंगै अनुभवले पनि तपाईलाई राम्रो खेलाडी बनाउने छ ।
लगानीको विविधिकरण
यो निकै महत्वपूर्ण विषय हो । सेयर लगानीबाटै अर्बपति बनेका अमेरिकी लगानीकर्ता वारेन बफेटको नाम त कतिले सुन्नुभएकै होला । उनको लगानीको एउटै मन्त्र भनेको लगानी विविधिकरण हो । यसले तपाईको सेयर लगानी एउटा घाटामा गएपनि अर्कोले धान्न सक्छ त्यसैले सबै पैसा एउटै कम्पनीमा हाल्नुभयो भने त्यो कम्पनी डुब्यो भने तपाई पनि डुब्नुहुने छ । त्यसैले सकेसम्म धेरैवटा कम्पनीको सेयर खरिद गर्नुहोस् जसले एउटाको घाटा अर्कोले पूर्ति गर्न सकोस् ।
कतिखेर किन्ने सेयर ?
कसैले मलाई कतिखेर सेयर किन्ने भनेर सोध्यो भने मेरो सिधा जवाफ भनेको सबैभन्दा घटेको समयमा किन्नु भन्ने हो । सबैभन्दा न्यून विन्दुबाट सेयर किन्नुभयो भने तपाईलाई धेरै फाईदा हुने छ । त्यसैले सबैसमय उच्च मुल्य भएको सेयर किन्नुभन्दा औषत रुपमा कम भएको तर कालान्तरमा फाईदा हुने कम्पनी छानेर सेयर किन्नुहोस् । त्यसैले धेरै महत्वकांक्षीभएर सेयर किन्नुभन्दा अध्ययन गरेर सेयर किन्नुभयो भने तपाई साच्चिकै सफल लगानीकर्ता बन्न सक्नुहुने छ ।
अत्यमा,
अमेरिकाको सेयर बजार एकदमै संवेदनशिल छ । यहाँको कम्पनीहरुको सेयर मुल्यमा निकै उतारचढाव आईरहन्छ । त्यसैले तपाईले लगानीगरेको कम्पनीको विषयमा संधै सम्पर्कमा रहनुहोस अर्थात कम्पनीको विषयमा अध्ययन गरिरहनुहोस् । तपाईले लगानी गरिसकेपछि त्यो कम्पनी तपाईको पनि हो त्यसैले आफ्नै कम्पनीजस्तो गरी नजिकबाट नियाल्नुहोस् । कम्पनीको कतिपय खराब निर्णयको कारण एकै दिनमा सेयर बजारमा टाट पल्टिन पनि बेर लाग्दैन भने करोडपति हुन पनि । जस्तो अमेजोनको सेयर मुल्य दुई÷तीन महिनाको बीचमा करिब ४ सयले बढेकोबाट पनि तपाईले थाहा पाउनसक्नुहुने छ यसबजारमा लगानीको फाईदाको विषयमा ।
तर सबै कम्पनी अमेजोनजस्तो छैन त्यसैले तपाईले कुन कम्पनीमा लगानी गर्नुहुँदै छ त्यसले भविष्य निर्धारण गर्दछ । बुद्धि पर्याइएन, सुरक्षित सेयरमा लगानी गरिएन भने त्यसबाट कंगाल पनि बन्नुपर्ने हुनसक्छ । तपाई निकै नै नयाँ हुनुहुन्छ भने सरकारी बण्डहरु हुन्छ त्यसमा पनि लगानी गर्न सक्नुहुने । बण्डहरुको लगानी घाटामा जाँदैन । सेयर बजारको विषयमा सिक्नको लागि थोरै लगानीबाट सुरु गर्नुहोस । केही निःशुल्क सेयर कारोबार सिकाउने एपहरु पनि छन् । ती एपहरुपनि डाउनलोड गर्नुहोस । सिक्नुहोस, लगानी गर्नुहोस आफैं मालिक बन्नुहोस् । सबैलाई शुभकामना ।
लेखक खतिवडा अमेरिकी सेयरबजारका लगानीकर्ता हुन् ।
कस्तो सेयर किन्ने ? कसरी छान्ने ?
कम्पनीमा रहेको कूल पूँजीको विभाजीत इकाइको दस्तावेजलाई शेयर भनिन्छ । अथवा कम्पनीको पूँजी वा स्वामित्वलाई धेरै इकाइमा विभाजन गरी लगानीकर्ताहरुलाई बिक्री गरिने स्वामित्वको इकाइ शेयर हो ।
यसरी कम्पनीकाम थप काम गर्नका लागि पूँजी जम्मा गर्नको लागि शेयर जारी गरिन्छ लगानी गरेवापत कम्पनी स्वामित्वको इकाइको दस्तावेज राख्ने व्यक्तिलाई शेयरधनी भनिन्छ । शेयर भनेको अर्को अर्थमा कम्पनीको पूँजिको अदृश्य इकाइ हो, जसमा कम्पनी तथा शेयरधनी विच करार हुने गर्दछ ।
शेयरमा लगानी गरे वापत शेयरधनीहरुले प्रत्यके वर्ष कम्पनीको वित्तीय कार्य सम्पादन वा मुनाफाको आधारमा लाभांस प्राप्त गर्ने गर्दछ ।
कुनै पनि कम्पनीले गरेको व्यवसायबाट नाफा वा घाटा हुन्छ । आफुले गरेको लगानीको अनुपातमा उक्त घाटा वा नाफा दुवैको हिस्सेदार हुन मञ्जुर भई गरिएको लगानीको अंश सेयर हो ।
कसरी आउँछ बजारमा सेयर?
पछिल्लो समय नेपाली शेयर बजारमा पनि आकर्षण बढ्दो छ । अझ भनौं शेयरमा लगानी गर्नेहरुको संख्या दिनप्रतिदिन बढिरहेको छ ।
शेयर विश्लेषक रवीन्द्र भट्टराईका अनुसार कुनै पनि कम्पनी शेयरबजारमा आउनु अघि धितोपत्र सम्बन्धि कानुनको पालना गरि तोकिएका शर्त पुरा गरेपछि नेपाल धितोपत्र बोर्ड (सेबोन) ले स्वीकृति दिन्छ ।
सेबोनले स्वीकृति दिएपछी प्राथमिक शेयर जारी हुन्छ र नेपाल स्टक एक्सचेन्ज (नेप्से) मा सूचीकरण भएर कारोबार हुन्छ । प्राथमिक शेयर जारी हुन लागेको जानकारी पत्रपत्रिकाबाट पाउन सकिछ । प्राथमिक र हकप्रद शेयर कहिले आउँछ सेबोनको वेवसाइटमा पनि राखिएको हुन्छ ।
भट्टराईकाअनुसार नेपालको सन्दर्भमा बैंक र बिमाले अनिवार्यरुपमा यसका नियामकले तोकेबमोजिम शेयर बेच्नैपर्ने व्यवस्था छ । जलविद्युत, दूरसञ्चार, उत्पादन, प्रशोधन तथा होटेलहरुले स्वेच्छिकरुपमा शेयर जारी गरेका छन् ।
यस्ता कम्पनीले धितोपत्र सम्बन्धि प्रचलित कानून पालना गरेर आएमा शेयर जारी गर्ने स्वीकृति पाउँछन् । धितोपत्र निष्काशन सम्बन्धि नियमावलीले वास्तविक क्षेत्रका कम्पनीलाई पनि शेयर जारी गराउन प्रोत्साहन गर्न खोजेको छ ।
संस्थापक सेयर
कुनै पनि कम्पनी शुरु भएपछि जारी गरिने विभिन्न प्रकारका शेयर हुन्छन् । शुरुमा कम्पनी दर्ता गर्नेहरुले कम्पनी रजिष्टार्डको कार्यालयमा कम्पनीको पुँजीको संरचना र कम्पनीको अधिकृत पूँजीको स्वीकृति लिनुपर्ने हुन्छ ।
अधिकृत पुँजी भनेको कम्पनीको जम्मा स्वीकृत बजेट हो । जस्तै कसैले डेड अर्बको कुनै कम्पनी खडा गरे भने त्यो नै अधिकृत पूँजी हो । त्यसमा कम्पनी शुरुवातकर्ताले कति रकम हाल्ने भनेर कबुल गर्छन् । उनीहरुले आफुले कबुल गरेको रकम बराबरको शेयर हाल्छन् । त्यसलाई संस्थापक शेयर वा अग्राधिकार शेयर भनिन्छ । कुनै कारणले कम्पनी चल्न सकेन र बिगठन गर्नु परे ऋण रकमपछि यो शेयरको भुक्तानी पहिला फिर्ता हुन्छ यसमा निश्चित स्थिर बोनस हुन्छ ।
संचालक समितिमा यो शेयरधनीको बहुमत रहनेगरी सञ्चालक समिति गठन हुन्छ ।
साधारण शेयर
संस्थापकहरुले संस्थापक शेयर हालिसकेपछि कम्पनी चलाउन लगानी जुट्ने वातावरण सृजना हुन्छ । साधारण शेयर भनेको कम्पनीको काम बढाउनका लागि सर्बसाधारण जनताबाट उठाईएको लगानी हो । नेपालमा प्राथमिक सेयरको मुल्य प्रतिकित्ता १०० तोकिएको छ । सामान्यतया सर्वसाधारणले ४९ प्रतिशतसम्म सेयर हाल्न पाउँछन् । तर त्यसको निर्धारण संस्थापकहरुले नै गर्छन् । सर्वसाधारण सेयर धनीले कम्पनी विघटन गर्दा अन्तिममा नाफा र घाटा दुबै लिनुपर्छ ।
शेयर जारी गर्नुअघि कम्पनीहरूले नेपाल धितोपत्र बोर्डमा दर्ता गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यस्तै, कम्तीमा ३ करोड रुपैयाँभन्दा बढी रकमको शेयर सर्वसाधारणमा निष्कासन गर्दा इक्रा नेपालबाट पनि रेटिङ गराउनुपर्छ ।
कुनै पनि कम्पनीको पहिलो पटकको काराबोरका लागि नेप्सेले कम्पनीको नेटवर्थको ३ गुणासम्म रकम तोकिदिन्छ ।
सेयरको दोस्रो बजार
शेयर बाँडफाँट गरेको ३० दिनभित्र कम्पनीले आफ्नो शेयर नेपाल स्टक एक्सचेञ्ज (नेप्से)मा शेयर सूचीकरण गराउँछन् । त्यसपछि लगानीकर्ताले (जलविद्युत् जस्ता कम्पनीले स्थानीय बासिन्दा वा यही समूहका लागि जारी गरेको शेयरबाहेक) शेयर कारोबार गर्न सक्नेछन् ।
त्यसपछिको मूल्य भने बजारमा रहेको माग र आपूर्ति अनुसार नै निर्धारण हुन थाल्छ । आधिकारीक दलालको सूची नेप्से वा सेबोनको वेबसाइटमा हेर्न सकिन्छ । दलालको कार्यालयमा गएर सम्पूर्ण व्यहोरा खुलाउने ‘ग्राहक पहिचान फारम’ भरेपछि प्राप्त हुने कसैसँग नमिल्ने छुट्टै ग्राहक संकेत मार्फत कारोबार गर्नुपर्छ ।
सेयरको कारोबार दोस्रो बजार बाहेक बाहिर गर्द पाइँदैन । सेयर पनि अन्य सम्पत्ति जस्तै किबेच गर्न सकिन्छ । तर सेयरको कारोबार अनिवार्य रुपमा दलाल मार्फत गर्नुपर्छ ।
किनेका शेयर विद्युतीय स्वरुपमा भण्डारण गर्नको लागि अभौतिकीकारण (डिम्याट) खाता खोल्नुपर्छ, यसलाई हिताग्राही खाता (बिओ) पनि भनिन्छ । यो बैंक खाता जस्तै हो र यसमा शेयर भण्डारण हुन्छ । यस्तो खाता खोल्नको लागि निक्षेप सदस्य डिपोजिट पार्टिसिपेन्ट (डिपी) को रुपमा कार्य गर्न सेबोनले बिभिन्न मर्चेन्ट बैंक, वाणिज्य बैंक, वित्त कम्पनी र दलाललाई अनुमति दिएको छ ।
विओ खातामा हुने शुरुको आठ अंक डिपी नम्बर र पछिल्लो आठ अंक ग्राहक नम्बर हो । यो नम्बर प्राथमिक र हकप्रद शेयर आवेदन फारममा समेत निर्दिष्ट स्थानमा उल्लेख गर्नुपर्छ । दोस्रो बजारमा कारोबार गर्न जाँदा अग्रिम रकम भुक्तान गर्नुपर्छ भन्ने अनिवार्य छैन तर भर्खर आएकालाई भने शुरुशुरुमा अग्रिम रकम बुझाउनुपर्ने पनि हुनसक्छ । तर कारोबार गर्दै गएपछि अग्रिम दिनुपर्ने हुँदैन ।
शेयर सूचना कसरी पाउने ?
शेयरबजारमा कारोबारको लागि प्रवेश गरेपछि कुन कम्पनीको शेयर किन्ने, कहिले किन्ने, कहिले बेच्ने यस्ता सूचना र जानकारी बिभिन्न स्रोतबाट लिएर त्यसको प्रशोधन गर्नुपर्छ ।
यस्ता जानकारीका लागि नेप्से, सेबोन, नेपाल राष्ट्र बैंक, विमा समिति जस्ता नियमकले बेलाबेलामा जारी गर्ने सूचना, परिपत्र अध्ययन गर्नुपर्छ । त्यस्तै सम्बन्धित कम्पनीले प्रकाशन गर्ने त्रैमासिक वित्तीय विवरण र अन्य सूचनाको बारेमा जानकार हुनुपर्छ ।
लगानीकर्ताले आफूले लगानी गर्न चाहेको कम्पनीको वार्षिक प्रतिवेदन समेत अध्ययन गर्नुपर्छ । शेयरबजारसँग सम्बन्ध राख्ने कम्पनी ऐन, नेपाल राष्ट्र बैंक ऐन, बैंक तथा वित्तीय संस्था सम्बन्धि ऐन, विमा ऐनरनियमावली, धितोपत्र सम्बन्धि ऐन नियमावलीको सामान्य जानकारी लिनुपर्छ ।
कस्ता कम्पनी रोज्ने ?
बिश्लेषक रबिन्द्र भट्टराईकाअनुसार शेयर कुन कम्पनीको किन्ने विषय जटिल छ । उचित सूचना र जानकारी लिनेहरुले शेर बजारबाट राम्रो मुनाफा लिइरहेका छन् । शेयरबजार कति बेला आरालो लाग्छ र बढ्छ भन्ने कुनै निश्चित सुत्र छैन जुनसुकै बेला तलमाथि हुनसक्छ । नेपालको सन्दर्भमा सामान्यतया श्रावणदेखि पौष मसान्तसम्म बढ्ने र त्यसपछिको तीन महिना तल झर्ने समय मानिन्छ । बैशाख लाग्दा तेश्रो त्रैमासिक वित्तीय विवरण आएपछि सामान्य बढ्दै जाने क्रम शुरु हुन्छ ।
शेयरमा लगानी गरेर एकैपटक कमाउने सपना देख्नु भन्दा बैंकले दिने व्याजदरसँगपनि तुलना गर्नुपर्ने र बैंकमा राख्दा कति आँउथ्यो र शेयरमा लगानी गरेर कति आउँछ त्यसको लेखाजोखाबारे चनाखो हुनुपर्ने भट्टराई बताउँछन् ।
मूल्य आम्दानी अनुपात, खूद सम्पति, कूल सम्पति, प्रतिशेयर आम्दानी, संचित नोक्सानी, संचालन खर्च जस्ता आधारभूत कुराको जानकारी समेत लिएर शेयर खरिद गर्दा सहज हुने उनी बताउँछन् । यसवाहेक बैंक, बिमा, जलविद्युतका आफ्नै सूचक पनि हुन्छन् । बैंकको हकमा खराब कर्जा, पूँजीकोष, निक्षेप कर्जा अनुपात, लागत मूल्य, आधार दर, स्प्रेड दर जस्ता सूचक पनि महत्वपूर्ण हुन्छन् ।
कसरी किन्ने शेयर ?
आईपीओ जारी गर्नुभन्दा १ साताअघि सम्बन्धित कम्पनीहरूले आह्वानपत्र निष्कासन गर्छन् । यो आह्वानपत्रमा कम्पनीले कति शेयर, कुन मितिदेखि निकाल्दै छ भन्ने जानकारी दिन्छ ।
आह्वानपत्रले कम्पनीको शेयरमा कतिसम्म र कहाँबाट आवेदन सकिन्छ भन्नेबाहेक कम्पनीको हालको स्थिति र भविष्यको योजनासमेत उल्लेख गरेको हुन्छ ।
आह्वानपत्र राम्ररी अध्ययन गर्न सक्नेले त्यहीँबाट पनि कम्पनीको धेरै जानकारी पाउँछ । यस्तो आह्वानपत्र धितोपत्र बोर्डबाट स्वीकृत भएको हुँदा लगानीकर्ता विश्वसनीयतामा भर पर्न सक्छन् । आह्वानपत्रमा उल्लेख भएको शेयर विक्री प्रबन्धक वा तोकिएका सङ्कलन केन्द्रबाट शेयरमा लगानी गर्न फारम पाइन्छ ।
फारममा लगानीकर्ताले कति कित्ता शेयर लिन चाहेको हो, उल्लेख गरेर आफ्नो बारेमा मागिएको जानकारी पनि भर्नुपर्छ । शेयर फारममा हस्ताक्षरसमेत गर्नुपर्ने हुन्छ । पछि नगद फिर्ता लिँदा हस्ताक्षर मिल्नुुपर्ने भएकाले स्पष्ट र चल्तीकै हस्ताक्षर गर्नुपर्छ ।
बैंक खाता अनिवार्य
फारम भर्नेको बैंक खाता अनिवार्य हुनुपर्ने व्यवस्था छ । मागेको भन्दा कम शेयर परेमा वा शेयर नपरेमा त्यही खातामा रकम जम्मा गर्न मिल्ने गरी विक्री प्रबन्धकले एकाउण्टपेयी (अर्थात् खातामै रकम जाने) चेक जारी गरिदिन्छ ।
फारम भर्न जाँदा आफ्नो पासपोर्ट साइजको दुईप्रति फोटो र नागरिकताको प्रतिलिपि अनिवार्य रूपमा पेश गर्नुपर्ने हुन्छ । सक्कल नागरिकता प्रमाणपत्रसमेत सङ्कलन केन्द्रमा देखाउनुपर्ने भएकाले साथमै बोक्नुपर्छ । निश्चत सीमाभन्दा बढी रकमको शेयर माग गर्दा आम्दानीको स्रोत उल्लेख गर्नुपर्ने हुन्छ भने एकाउण्टपेयी चेकबाटै भुक्तानी दिनुपर्छ ।
आवेदन गरेको शेयरको बाँडफाँट निष्कासित शेयरको आधारमा ४० देखि ७० दिन लाग्छ । शेयर बाँडफाँट भएपछि लगानीकर्ताले कति शेयर पाए भन्ने यकिन हुन्छ । पाएको शेयरको प्रमाणपत्र र माग गरेर पनि नपाएको शेयरको रकम फिर्ता भने सङ्कलन केन्द्र वा विक्री प्रबन्धकबाटै पाउन सकिन्छ ।
माग गरेर पनि भनेजति शेयर नपाएकाले त्यो रकम बापतको ब्याज पनि पाउँछन् । तर, यस्तो ब्याज भने जम्मा २ प्रतिशत मात्र पाइन्छ । कतिपय बैंक तथा वित्तीय संस्थाले भने आफ्नै शेयरमा लगानी गर्नेलाई लक्षित गरेर शेयरधनी खाता पनि सञ्चालनमा ल्याएका छन् ।
